Céard is brí le "cuasán"?

Deich mbliana sular cailleadh í, bhuail stróc mo sheanmháthair. Bean an-ábalta, an-ghníomhach a bhí inti riamh anall agus ghoill sé go dóite uirthi a bheith caite ina staic le hais na tine, gan a bheith in ann siúl i gceart ná obair de chineál ar bith a dhéanamh. De réir mar a tháinig feabhas uirthi, d'fhill sí ar an léitheoireacht, ach ar feadh bliana nó mar sin, sular aistrigh sí isteach le m'aint, Dillie, i gClár Chlainne Mhuiris, bhíodh mé féin agus Mum, mar a thugadh chuile dhuine uirthi, ag cur is ag cúiteamh go minic.

Sa leabhar A Family Romance a scríobh mo chol ceathrar, John Lanchester, faoi m'aint, Julia Gunnigan, a mháthair féin, tá cur síos géar go maith ann ar mo Mhamó. Bhí teanga ghéar ag Mum, cinnte, ach bhí an-acmhainn grinn inti chomh maith. Agus ach an oiread le duine ar bith eile dá glúin, bhí go leor focla Gaeilge trína cuid Béarla aici.

Thosaigh sí á dtabhairt seo chun cuimhne an cúpla mí sin a chaith sí cois tine sa mbliain 1978 agus thosaigh mise á mbailiú uaithi. Ceann de na cinn ba deise liom ná an focal "cuasán" - spás folamh a gheofá uaireanta i lár fata mhóir. Tá gaol aige leis an bhfocal "cuas" atá ar fáil sa logainm Ciarraíoch "Cuas an Bhodaigh". Focal eile a bhí aici, a bhí cloiste ó mo Dhaid chomh maith agam ná "breilleamán" - duine a mbeadh pus na míshástachta i gcónaí air. Tá an focal "breill" i gCorca Dhuibhne ann agus fuaim láidir "i" leis (ar nós leac oighir).

Focal eile ná "maistín" - páiste a bheadh i gcónaí ag caoineadh. Tá an focal "maistín" anseo i gConamara ach an bhrí atá sa taobh seo tíre leis ná duine óg a dhéanann rudaí as bealach - maoin phoiblí a bhriseadh le teann spraoi, mar shampla.

"Codaí" a bhí aici ar mhadra tuaithe a raibh pór meascaithe ann - níl an ceann sin cloiste agam áit ar bith eile. "Rúiteach" a bhí aici ar thalamh bocht gan mhaith. Dá mbeadh rudaí caite thart ar an teach gan mórán eagair orthu, "tromach tramach" an cur síos a bheadh aici orthu - is cinnte gurb shin a thabharfadh sí ar m'oifig mhí-eagraithe anseo i gCeannáras Gharraí Johnny Mhorgan.

"Póirs' (póirse) a bhí aici ar bhóithrín beag gearr a thabharfadh ón mbóthar mór tú chuig teach duine eicínt, go háirithe má bhí sé dúnta isteach chaon taobh ag tomacha nó crainnte. Bhí an claonadh atá ann i nGaeilge Iorrais na gutaí neamhaiceanta ag deireadh focla a fhágáil ar lár (bosc', geat', uisc' srl. in ionad bosca, geata, uisce) le sonrú ar an stór focal a bhí ag Mum. "Pleidhc'" a bhí aici seachas "pleidhce" mar atá anseo i gConamara.

Thaitníodh liom na scéalta a bhíodh aici le focla áirithe a mhíniú. Agus í ag míniú ciall an fhocail "bradach", cuir i gcás, (duine nó rud a bhíonn ag goid nó ag baint le rudaí nach mbaineann leis) chuimhnigh sí siar ar a cuid laethanta cúirtéireachta - "Go on out of that with your lámh bhradach".

Cuirfidh mé leis an liosta focal seo anois is arís. Bheadh an-spéis agam a chloisteáil ó dhuine ar bith faoi na focla seo, féachaint an bhfuil fáil orthu in áiteacha eile in Éirinn - cuid acu, níl aon dé orthu i bhfoclóir an Duinnínigh, ná níl siad ag an Dónallach ach oiread.